Günlük yaşamda ve iş hayatında bazı istenmeyen durumlar insan hayatını ciddi şekilde etkileyebilir ve bu acil durumlarla mücadele için hazırlıklı olmak gerekir. Hazırlık, olay öncesi alınacak önlemler ve olay sonrası kriz yönetimi olarak iki şekilde ele alınabilir. 6331 sayılı Kanun ve İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik gereğince, işyerlerinde acil durum planları hazırlanması zorunlu olup, plan içeriği işyerine göre uyarlanabilir.
Bu yazı acil durum planı hazırlamak isteyen işveren ve iş sağlığı güvenliği profesyonelleri için hazırlanmıştır. Bu blog yazısında, güncel mevzuat ve rehberler doğrultusunda adım adım acil durum planı hazırlama sürecini bulacaksınız.
İçindekiler
1. Acil Durum Planı Nedir?
Acil durum planı, işyerinin tamamında veya bir kısmında meydana gelebilecek veya işyerini dışarıdan etkileyebilecek yangın, patlama, tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanan yayılım, zehirlenme, salgın hastalık, radyoaktif sızıntı, sabotaj ve doğal afet gibi ivedilikle müdahale gerektiren durumlara karşı önceden hazırlanmış bir yol haritasıdır.
2. Acil Durum Planı Neden Önemlidir?
Acil durum planı, işyerlerinde güvenliğin sürdürülebilmesi için kritik öneme sahiptir. Çalışan ve ziyaretçilerin güvenliğini sağlar. Olay anında panik ve kargaşayı önler. Zararları en aza indirir. Yangın, deprem veya patlama gibi durumlarda hızlı ve doğru müdahale, büyük kayıpları önler.
Yasal zorunluluktur. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre tüm işyerleri acil durum planı hazırlamakla yükümlüdür.
3. Acil Durum Planı Hazırlama Aşamaları
· Acil durumların belirlenmesi,
· Önleyici ve sınırlandırıcı tedbirlerin alınması,
· Görevlendirilecek kişilerin belirlenmesi ve eğitimi
· Acil durum müdahale ve tahliye yöntemlerinin oluşturulması,
· Dokümantasyon,
· Tatbikat,
· Acil durum planının yenilenmesi.
3.1 Acil Durumların Belirlenmesi
Bir acil durum planı hazırlarken ilk adım, işyerinde hangi olayların acil durum kapsamına gireceğini belirlemektir. Acil durumlar belirlenirken dikkat edilmesi gereken başlıca unsurlar:
Risk Değerlendirmesi Sonuçları:
Plan, risk değerlendirmesinin bir çıktısıdır. İşyerinde olası tehlike ve riskler belirlendikten sonra, büyük kayıplara veya toplu yaralanmalara yol açabilecek olaylar acil durum olarak sınıflandırılır.
Yangın, Patlama ve Kimyasal Yayılım Olasılığı:
Kullanılan kimyasalların özellikleri, depolanma şekli ve Güvenlik Bilgi Formları (GBF) incelenerek yangın veya patlama ihtimali değerlendirilmelidir. Patlayıcı ortam oluşabilecek işyerleri ayrıca “Patlamadan Korunma Dokümanı” hazırlamakla yükümlüdür.
Doğal Afet İhtimalleri:
Türkiye’nin deprem kuşağında olması sebebiyle deprem her zaman öncelikli bir acil durumdur. Ayrıca sel, fırtına ve heyelan gibi afetler de işyerinin bulunduğu bölgeye göre değerlendirilmelidir.
Sabotaj ve Güvenlik Tehditleri:
Stratejik öneme sahip işyerlerinde sabotaj riski göz önüne alınmalı, kritik tesislerde bu tür tehditler için özel prosedürler eklenmelidir.
Biyolojik, Radyoaktif ve Nükleer Riskler:
Bazı işyerlerinde biyolojik ajanlardan kaynaklanabilecek salgın hastalıklar, radyoaktif veya nükleer maddelerden kaynaklanabilecek sızıntılar söz konusu olabilir. Bu ihtimaller de acil durum planına dahil edilmelidir.
Komşu İşyerlerinin Etkisi:
Yakın çevrede faaliyet gösteren işyerleri de risk oluşturabilir. Örneğin patlayıcı madde üreten bir fabrikanın hemen yanında yer alan bir depo da bu riskten doğrudan etkilenebilir.
Geçmiş Olaylar:
İşyerinde daha önce yaşanmış kazalar ve acil durumlar incelenmeli, tekrar etme ihtimali olanlar plana mutlaka eklenmelidir.
3.2. Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirlerin Belirlenmesi
Olası acil durumlar önceden değerlendirilir ve bu durumlar için önleyici ve sınırlandırıcı tedbirler belirlenir. Her işyeri, işin niteliğine, kullanılan hammaddelere ve üretilen ürünlere göre kendi tedbirlerini oluşturmalıdır.
Yangın İçin Belirlenmiş Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
· Elektrik tesisatı ve kazanların periyodik kontrolü
· Sigara alanlarının sınırlandırılması ve işaretlenmesi
· Gaz ve duman detektörleri
· Kimyasal maddelerin uygun depolanması ve etiketlenmesi
· Yangın söndürme ekipmanı ve tatbikatlar
· Acil çıkış ve tahliye planlarının görünür şekilde asılması
Patlama İçin Belirlenmiş Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
· Patlayıcı ortamların sınıflandırılması ve ekipmanların uygun seçimi
· Kazan ve gaz hatlarının kontrolü
· Kimyasal maddelerin güvenli depolanması
· Havalandırma ve alarm sistemleri
· Tahliye planları ve yangın söndürme ekipmanı
Doğal Afetler İçin Belirlenmiş Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
Deprem: Zeminin güçlendirilmesi, devrilme riski olan eşyaların sabitlenmesi, bina dayanıklılığının kontrolü, tatbikat ve eğitimler
Sel: Dere yataklarından uzak tesis kurulumu, yağmur suyu kanallarının bakımı, taşınabilir engeller, acil durum ekipleri ve tahliye planları
Gıda Zehirlenmesi İçin Belirlenmiş Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
· Gıda son kullanma tarihlerinin kontrolü
· Hijyenik taşıma ve servis koşulları
· Personele hijyen ve eğitim sağlanması
· Acil durum irtibat numaralarının görünür olması
Sabotaj İçin Belirlenmiş Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
· Giriş-çıkış kontrolleri, X-Ray ve güvenlik kameraları
· Güvenlik birimi ve acil durum sireni
· Tahliye planlarının görünür şekilde asılması
Tehlikeli Kimyasal Madde Yayılımı İçin Belirlenmiş Önleyici ve Sınırlandırıcı Tedbirler
· Vanaların ve depolama dolaplarının rutin kontrolü
· Kimyasalların özelliklerine uygun depolanması
· Yetkisiz kişilerin alana girişinin engellenmesi
· Gaz dedektörleri ve havalandırma sistemi
· Tahliye planları ve acil durum ekiplerinin eğitim
3.3. Acil Durum Müdahale Yöntemlerinin Belirlenmesi
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’in 10. maddesi uyarınca, işverenler acil durumlarda uygulanacak müdahale yöntemlerini yazılı hâle getirmelidir. Bu yöntemler, uyarı verme, arama, kurtarma, koruma, tahliye, haberleşme, ilkyardım ve yangınla mücadele gibi başlıkları içerir. Oluşturulan yöntemler acil durum planlarında yer alır ve çalışanlara eğitimlerle aktarılır.
Müdahale yöntemleri her acil durum için ayrı olarak hazırlanır ve süreç akış şemaları veya talimatlar şeklinde sunulabilir. Ayrıca, Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik hükümleri de göz önünde bulundurulur.
Yangın İçin Müdahale
· Yangın ihbar düğmesine basılır ve 112 aranır; yangının yeri ve türü bildirilir.
· İtfaiye gelene kadar mevcut imkânlarla yangın söndürülmeye çalışılır.
· Kapalı alanlardaki yangınlarda kapılar ve pencereler kapatılır; dumandan korunmak için eğilerek ve ıslak bezle nefes alınır.
· Kıyafet alev almışsa yere yatıp yuvarlanılır; yanık varsa soğuk su uygulanır.
· Acil durum ekiplerinin talimatına göre acil çıkıştan toplanma yerine gidilir ve sayım yapılır.
Patlama İçin Müdahale
· Patlama sonrası acil durum düğmesine basılır, 112 aranır.
· Acil çıkıştan toplanma yerine gidilir, sayıma katılınır.
· Belirlenen personel doğalgaz ve elektriği keser; tehlikeli kimyasallar kontrol edilir.
· Yangın söndürme ekibi, patlamadan kaynaklı yangını önler.
· Kurtarma ekibi, çalışanların tahliyesini ve toplanma yerine ulaşmasını sağlar; yaralılar için ilkyardım ekibi müdahale eder.
· Patlama sonrası raporlama yapılır.
Deprem İçin Müdahale
Aşağıda örnek deprem müdahale prosedürü paylaşılmıştır.
Sel İçin Müdahale
· Panik yapmadan alarm verilir ve çalışanlar bilgilendirilir.
· Vanalar ve borular kontrol edilir; doğalgaz ve elektrik kapatılır.
· Kapı ve pencereler kapatılır; taşınabilir değerli eşya toplanır.
· Suyun girebileceği yerlere bariyer kurulur ve mümkünse su kanalizasyona yönlendirilir.
· Acil durum ekiplerinin talimatına göre toplanma yerine gidilir ve sayım yapılır.
Gıda Zehirlenmesi İçin Müdahale
Aşağıda örnek gıda zehirlenmesi için müdahale prosedürü paylaşılmıştır.
Sabotaj İçin Müdahale
Aşağıda örnek sabotaj için müdahale prosedürü paylaşılmıştır.
3.4. Tahliye Yöntemlerinin Belirlenmesi
İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’e göre işveren, acil durumlarda çalışanların ve ziyaretçilerin güvenli bir şekilde tahliyesini sağlayacak düzenlemeleri planlamalı ve önceden talimat vermelidir. Tahliye planlarında dikkat edilmesi gereken başlıca noktalar:
· Yüksek riskli alanlar dışında toplanma yeri belirlemek.
· Etkili bir haberleşme sistemi oluşturmak.
· Tahliyeye hazırlık için düzenli tatbikatlar yapmak.
· Yaşlı, engelli, gebe çalışanlar ve çocuklara refakat sağlamak.
Tahliye planı, şu bilgileri içermelidir:
· Acil durum ekipmanlarının ve ilkyardım malzemelerinin yerleri.
· Kaçış yolları, toplanma yerleri ve uyarı sistemlerini gösteren kroki.
· Görevli ve yedek çalışanların adı, unvanı, sorumluluk alanı ve iletişim bilgileri.
· Acil durum irtibat numaraları (ulusal ve yerel kurumlar).
· Kimyasal, parlama veya patlama riski olan bölümler.
· Elektrik ve gaz kesim noktaları ile vanalar.
Tahliye planları, bina giriş ve çıkışlarına, katlara ve çalışanların kolayca görebileceği yükseklikte asılır. Tahliye planları için bir örnek aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.
Şekilde görüldüğü gibi kat planı acil durum tahliyesine uyarlanarak, yeşil oklarla işaretli kısımlar acil çıkış kapılarına giden yolları gösterecek şekilde hazırlanmıştır. Acil durum ve söndürme ekipmanlarının kat yerleşiminde nerelerde olduğu bilgileri görselde yer almalıdır.
Toplanma Yeri
Toplanma yeri, acil durumlarda çalışanların güvenli bir şekilde bir araya geleceği alanı ifade eder. Dikkat edilmesi gerekenler:
· İşyerinden etkilenmeyecek uzaklıkta olmalı.
· Görünür bir levha ile işaretlenmeli.
· Tüm çalışanları alacak yeterli genişlikte olmalı.
· Acil durum planında, işyerinden toplanma yerine gidişi gösteren kroki ile desteklenmeli ve tahliye planına eklenmelidir.
3.5. Acil Durum Ekiplerinin Oluşturulması
Olay anında müdahale edecek ekiplerin oluşturulması zorunludur:
Söndürme Ekibi (yangına müdahale),
Kurtarma Ekibi (arama ve tahliye),
Koruma Ekibi (düzeni sağlama),
İlkyardım Ekibi (yaralılara müdahale).
İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliği Ek’inde yer alan listeye göre işyerlerinin bulunduğu NACE koduna göre tehlike sınıfı ve işyeri çalışan sayısına göre ekiplerde görevlendirilecek kişi sayıları değişir:
Söndürme, Kurtarma ve Koruma Ekipleri İçin:
Az tehlikeli işyerlerinde: Her 50 çalışana 1 kişi
Tehlikeli işyerlerinde: Her 40 çalışana 1 kişi
Çok tehlikeli işyerlerinde: Her 30 çalışana 1 kişi
İlkyardım Ekibi İçin:
Az tehlikeli işyerlerinde: Her 20 çalışana 1 ilkyardımcı
Tehlikeli işyerlerinde: Her 15 çalışana 1 ilkyardımcı
Çok tehlikeli işyerlerinde: Her 10 çalışana 1 ilkyardımcı
Örneğin 65 kişinin çalıştığı çok tehlikeli bir işyerinde en az 3 söndürme, 3 kurtarma, 3 koruma personeli ve 7 ilkyardımcı bulunması gerekir.
İlkyardım ekibi üyeleri, İlkyardım Yönetmeliği’ne uygun eğitim almalıdır. Söndürme, kurtarma ve koruma ekiplerine özel eğitimler, iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi veya işveren tarafından verilebilir; Binaların Yangından Korunması Yönetmeliği hükümleri saklıdır. Eğitimler, eğitimi veren ve işveren tarafından imzalanarak belgelendirilir. Eğitimler ayrıca AFAD, kamu kuruluşları, meslek kuruluşları, üniversiteler, belediyeler veya itfaiyeler tarafından da sağlanabilir.
Son olarak, tüm çalışanlar acil durum planları ile acil durum ekiplerinde görevlendirilen kişiler hakkında bilgilendirilir ve bu konuda eğitim almaları sağlanır.
Acil Durum Ekiplerinin Görevleri
Yangınla Söndürme Ekibi
· Yangını itfaiyeye ve ilgili kişilere bildirir.
· Yangını işyeri söndürme malzemeleriyle kontrol altına almaya çalışır.
· İçeride kalan canlıları kurtarma ekibine bildirir.
· İtfaiye gelince yardım gerektiğinde destek verir.
· Yangın bölgesini güvenlik şeritleriyle çevirir ve yol açar.
Kurtarma Ekibi
· Yangın yerine hızlıca ulaşır ve arama-kurtarma çalışmalarını başlatır.
· Canlıları güvenli bölgeye taşır; öncelikli malzemeleri kurtarır.
· İtfaiye geldiğinde yardım eder; özel gruplara refakat sağlar.
Koruma Ekibi
· Panik ve kargaşayı önler, ekipler arası koordinasyonu sağlar.
· Sayım yapar ve gerekli durumlarda kurumlara bilgi verir.
İlkyardım Ekibi
· İlk müdahaleyi yapar ve yaralıları sağlık merkezine yönlendirir.
· Gelen ambulans ve sağlık ekibine destek olur.
3.6. Tatbikat
Acil durum planlarının etkinliğini sağlamak için işyerlerinde düzenli aralıklarla tatbikat yapılmalı, acil durum tedbirleri denetlenmeli ve eksiklikler doğrultusunda gerekli önlemler alınmalıdır. Tatbikatlar, Maden İşyerleri Yönetmeliği kapsamındaki işyerlerinde ilgili yönetmelik hükümlerine, diğer işyerlerinde ise yılda en az bir kez gerçekleştirilir. Tatbikatlar sırasında tespit edilen aksaklıklar ve kazanılan deneyimler doğrultusunda acil durum planları gözden geçirilir ve düzeltilir. Tatbikat sonuçları, tarih, eksiklikler ve alınacak önlemleri içeren bir form ile kayıt altına alınır. (İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik Ek-2) Senaryolu, haberli veya habersiz yapılan tatbikatlarda video kaydı almak, eksikliklerin giderilmesinde faydalı olur.
3.7. Dokümantasyon
Acil durum planı, işyerinin unvanı, adresi ve işveren bilgileri, hazırlayanların adı ve unvanı, planın hazırlanma ve geçerlilik tarihlerini içerir. Plan, belirlenen acil durumlar, alınan önleyici tedbirler, müdahale ve tahliye yöntemleri, toplanma yeri ve işyerine en yakın hastane bilgilerini kapsar. Ayrıca tahliye planını da içermelidir ve tahliye planında acil durum ekipmanlarının ve ilkyardım malzemelerinin yerleri, kaçış yolları, toplanma alanları, uyarı sistemleri, görevlilerin bilgileri, acil durum irtibat numaraları, özel riskli bölümler ve elektrik/gaz kesim noktaları gösterilir.
İşveren tarafından onaylanan plan sayfaları numaralandırılır, hazırlayanlarca paraflanır ve son sayfası imzalanır; elektronik imza ile hazırlanmış planlar da geçerlidir. Plan, acil durum ekiplerinin kolay ulaşabileceği bir yerde saklanır ve tahliye planı, bina giriş ve katlarına çalışanların görebileceği yükseklikte asılır. (İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik Ek-1’de)
3.8 Acil Durum Planının Yenilenmesi
İşyerinde veya çevresinde acil durumları etkileyen değişiklikler meydana geldiğinde acil durum planı tamamen veya kısmen yenilenir. Ayrıca, tehlike sınıfına göre planlar; çok tehlikeli işyerlerinde en geç 2 yılda, tehlikeli işyerlerinde 4 yılda ve az tehlikeli işyerlerinde 6 yılda bir güncellenir.
Bu blog yazısı hazırlanırken İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik’ten ve İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Acil Durum Planı Hazırlama Rehberi‘nden faydalanarak hazırlanmıştır.